डॉ. एम. एस. स्वामिनाथन: भारताच्या हरित क्रांतीचे जनक

डॉ. एम. एस. स्वामिनाथन हे भारताच्या कृषी क्षेत्रातील एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्त्व आहेत, ज्यांनी हरित क्रांतीच्या माध्यमातून देशातील अन्नोत्पादनामध्ये मोठी क्रांती घडवली. त्यांच्या योगदानामुळे भारत केवळ अन्नधान्य उत्पादनात आत्मनिर्भर झाला नाही, तर त्यांनी लाखो शेतकऱ्यांच्या जीवनावर सकारात्मक परिणाम केला. या लेखात आपण डॉ. स्वामिनाथन यांचे जीवन, त्यांचे योगदान, आणि भारतीय शेतीवर झालेला प्रभाव याचा आढावा घेऊ.  

---

डॉ. एम. एस. स्वामिनाथन यांचे प्रारंभिक जीवन  
- पूर्ण नाव: मोनकॉम्बू संबासिवन स्वामिनाथन  
- जन्म: 7 ऑगस्ट 1925, तमिळनाडू  
- डॉ. स्वामिनाथन यांनी अन्न सुरक्षा आणि शेती क्षेत्रात वैज्ञानिक दृष्टिकोन विकसित करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.  

शिक्षण आणि प्रेरणा:  
- त्यांनी कृषी आणि वनस्पती विज्ञानामध्ये पदवी प्राप्त केली.  
- मेक्सिकोतील डॉ. नॉर्मन बोरलॉग यांच्या कामाने प्रेरित होऊन त्यांनी सुधारित गहू व भाताच्या जाती विकसित करण्यावर काम केले.  

---

हरित क्रांतीमध्ये भूमिका  
1960 च्या दशकात भारताला अन्नधान्य टंचाईचा सामना करावा लागत होता.  
- डॉ. स्वामिनाथन यांच्या मार्गदर्शनाखाली उच्च उत्पादनक्षम गहू आणि भाताच्या सुधारित जाती भारतात आणल्या गेल्या.  
- या जातींनी उत्पादनक्षमता वाढवली आणि देशात अन्न सुरक्षा निर्माण केली.  
- या यशस्वी प्रयत्नांना हरित क्रांती म्हणून ओळखले जाते.  

मुख्य योगदान:  
1. हायब्रिड पिके:  
   - अधिक उत्पादन देणाऱ्या गहू आणि भाताच्या जाती विकसित करणे.  

2. कृषी तंत्रज्ञानाचा वापर:  
   - सिंचन, खतांचा योग्य वापर, आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अवलंब.  

3. शेतकऱ्यांचे जीवनमान उंचावणे:  
   - शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण देऊन त्यांना अधिक उत्पादनक्षम बनवले.  

---

भारतीय शेतीवर झालेला प्रभाव  

1. अन्न सुरक्षा:  
हरित क्रांतीमुळे भारत अन्नधान्याच्या बाबतीत आत्मनिर्भर झाला.  
- गहू, भात आणि इतर धान्यांचे उत्पादन वाढल्याने देशातील उपासमारीची समस्या कमी झाली.  

2. शेतकऱ्यांचे सक्षमीकरण:  
- अधिक उत्पादनामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढले आणि त्यांची आर्थिक परिस्थिती सुधारली.  

3. कृषी तंत्रज्ञानाचा विकास:  
- आधुनिक पद्धतींच्या वापरामुळे उत्पादनक्षमता वाढली आणि शाश्वत शेतीला प्रोत्साहन मिळाले.  

4. जागतिक स्तरावर ओळख:  
- भारताने अन्नधान्याच्या उत्पादनात मोठी प्रगती करून इतर विकसनशील देशांसाठी आदर्श निर्माण केला.  

---

डॉ. स्वामिनाथन यांचे पुरस्कार आणि सन्मान  

- पद्मश्री (1967) आणि पद्मभूषण (1972) यांसारख्या राष्ट्रीय पुरस्कारांनी सन्मानित.  
- रॅमन मॅगसेसे पुरस्कार (1971) मिळवणारे पहिले कृषी शास्त्रज्ञ.  
- युनेस्को गांधी पुरस्कार (2000), जागतिक अन्न सुरक्षेसाठी योगदान.  
- त्यांच्या नावाने एम. एस. स्वामिनाथन रिसर्च फाउंडेशन स्थापन, जे जैवविविधता आणि शेती संशोधनावर काम करते.  

---

शाश्वत शेतीसाठी पुढील दिशा  
डॉ. स्वामिनाथन यांनी केवळ हरित क्रांतीतच योगदान दिले नाही, तर शाश्वत शेतीला प्रोत्साहन देण्यासाठीही महत्त्वाचे कार्य केले.  
- पर्यावरणीय दृष्टिकोनातून टिकाऊ शेतीचे तत्त्वज्ञान मांडले.  
- जैवविविधता आणि नैसर्गिक संसाधनांचे संवर्धन यावर भर दिला.  

---

निष्कर्ष  
डॉ. एम. एस. स्वामिनाथन यांचे योगदान भारतीय शेती क्षेत्रासाठी अभूतपूर्व आहे. त्यांच्या मेहनतीमुळे भारताने अन्न सुरक्षा मिळवली आणि कृषी क्षेत्रात स्वतःचे स्थान मजबूत केले.  
आजही त्यांची दृष्टी शेतीला शाश्वत आणि शेतकऱ्यांना सशक्त बनवण्यासाठी प्रेरणा देते. डॉ. स्वामिनाथन हे केवळ भारताचेच नव्हे, तर जगाचेही प्रेरणास्थान आहेत.  

Read this in English at Green Ecosystem